Śladów pogańskich obrzędów nie ma zbyt wiele. Posągi kilku słowiańskich bóstw zostały odkryte w 1848 roku. Na brzegach rzeki Zbrucz, został znaleziony wysoki, kamienny posąg, wyrzeźbiony z czterech stron wielotwarzowej głowy nakrytej jednym kapeluszem wykonanym z kamienia. Ze względu na podobieństwo do opisu Saxo (wielkiego posągu w świątyni na wyspie Rugia), posąg został natychmiast ogłoszony posągiem Światowida, choć było jasne, że nie może to być Światowid z Rugii. Kilka innych wielotwarzowych posągów odkryto w innych miejscach. Mała cztero-twarzowa statua z X wieku, wyrzeźbiona z kości, wykryto wśród ruin miasta Preslav, stolicy średniowiecznych bułgarskich carów. Dwugłowa statua o wielkości człowieka, wykonanan z drewna, została odkryta na wyspie na jeziorze Tollensesee, w pobliżu Neubrandenburg. W średniowieczu była to kraina słowiańskiego plemienia Dolenain, którego nazwa przetrwała w nazwie jeziora. Ponadto trójgłowy posąg odkryto w Dalmacji (Chorwacja) na wzgórzu noszącym nazwę Suvid, niedaleko szczytu Dinara o nazwie Troglav.

wg Ilya Yefimovich Repin, Sadko in the Underwater Kingdom (1876)

Również zostały odkryte szczątki kilku słowiańskich świątyń i sanktuariów. Niektóre wykopaliska archeologiczne na przylądku Arkona na wyspie Rugia odkryły ślady wielkiej świątyni i miasta, zidentyfikowanych z opisanymi przez Saxo. W Nowogrodzie, w starożytnym skicie Peruna, archeolodzy odkryli pozostałości pogańskiej świątyni poświęconej prawdopodobne Perunowi. Przybytek składał się z szerokiej platformiy kołowej skupionej wokół pomnika. Platforma została otoczona rowem z ośmioma absydami, które zawierają szczątki ołtarzy. Pozostałości twierdzy o mniej więcej jednakowej formie układu zostały odkryte w miejscu o sugestywnej nazwie Pohansko (Pogańsko), w pobliżu miasta Břeclav w Czechach.
Wszystkie te szczątki archeologiczne mają wiele wspólnego. Posągi bogów o wielu twarzach i pozostałości świątyń z wieloma ofiarnymi ołtarzami potwierdzenia pisemne sprawozdania chrześcijańskich misjonarzy o Słowianach czczących policefaliczne rzeźby bogów, a także wskazują, że starożytna mitologia słowiańska najwyraźniej kładzie  duży nacisk na kult bóstw z większą liczbą aspektów niż jeden.
Również bardzo ważne są szczątki kilku kawałków ceramiki z IV wieku kultury czerniachowskiej. Rosyjski archeolog Boris Rybakow zidentyfikował i interpretować symbole wyryte na nich jako zapisy starożytnego kalendarza słowiańskiego.

Istnieje powszechnie twierdzenie, że wśród Słowian obrzędy kultowe odbywały się często w lesie, a nie w świątyniach. Takie lasy były nazywane "gaje" w proto-słowiańskim języku. Święte gaje niekiedy były otoczone ogrodzeniem, które tworzył święty obszar, sferę zarówno naturalną jak i społeczną. Czasami gaje są stosowane jako cmentarze (przykład: Kleczanów).

Przynajmniej część świątyń i miejsc kultowych wyposażona była w posągi przedstawiające pogańskie bóstwa. Języki słowiańskie posiadają wspólne słowo na ich określenie – bałwan. Prawdopodobnie najwcześniej posągi pojawiły się na Rusi, później także na Połabiu, co potwierdzają liczne przekazy źródłowe. Brakuje natomiast przedstawień figuralnych wśród Słowian południowych, a znaleziska z terenów Polski są nieliczne i dyskusyjne.

Podobnie dyskusję rodzi to, skąd u Słowian pojawił się zwyczaj tworzenia idoli. Większość badaczy wskazuje na wpływy obce, różnią się oni natomiast w określaniu tego jak wczesne i silne były te wpływy. Zdaniem Aleksandra Gieysztora posągi stanowią efekt wpływu ludów irańskich lub tureckich, który najszerzej rozwinął się na Rusi, a następnie przeniknął na zachód[57]. Maciej Salamon wskazał na znacznie późniejsze wpływy nordyjskie i chrześcijańskie, tych drugich doszukiwał się także Henryk Łowmiański. Najbardziej znanym posągiem jest idol wyłowiony w 1848 roku ze Zbrucza i umownie nazwany Światowidem ze Zbrucza. Zdaniem Borisa Rybakowa jest to przedstawienie o charakterze kosmogonicznym, obrazujące trzy sfery rzeczywistości – boską, ludzką i podziemną. Na jego górze znajdują się twarze czterech bóstw, niżej postacie ludzi, na samym dole natomiast domniemana sylwetka bóstwa chtonicznego[76]. Interpretację tę przyjęli Aleksander Gieysztor[77] i z zastrzeżeniami Andrzej Szyjewski[78], przy tym jednak zwrócili uwagę na wątpliwości co do identyfikacji poszczególnych bóstw (zdaniem Gieysztora są to: Perun, Perperuna, Mokosz i czwarte, niezidentyfikowane). Inni naukowcy negują nawet sam słowiański charakter rzeźby, którego nie da się jednoznacznie potwierdzić[79]. Na Ukrainie odnaleziono także dwa inne uszkodzone idole, zdaniem Gieysztora będące przedstawieniami bóstw. Pozostałe ruskie rzeźby pogańskie uznał on raczej za posągi upamiętniające wodzów plemiennych[80]. O idolach ruskich, pomijając wspomnianą już Powieść Doroczną, niewiele można wyczytać w źródłach. Inaczej sprawa ma się w przypadku Słowian zachodnich. Monumentalny posąg w świątyni Świętowita w Arkonie opisał Saxo Gramatyk. Miał on wyróżniać się gabarytami, a w dłoni trzymać wykonany z rozmaitego kruszcu róg wykorzystywany do wróżb. Zachowały się także relacje na temat posągów w Wołogoszczy czy Radogoszczy.

W przypadku pierwszych Thietmar wspomniał też o fakcie, że idole były "podpisane" – niestety nie wiadomo jakim alfabetem i w jakim języku. Charakterystyczny dla przedstawień bóstw połabskich jest polikefalizm czyli posiadanie wielu głów. Posąg Świętowita miał mieć ich cztery, Rujewita w Gardźcu siedem, zaś Trygława w Szczecinie trzy. Raffaele Pettazzoni uznał polikefalizm za symbol wszechwiedzy rozumianej jako wszechwidzenie[81]. Duża liczba opisów kontrastuje z nielicznymi znaleziskami archeologicznymi. Nie odnaleziono żadnych pełnowymiarowych idoli polikefalicznych, a jedynie zminiaturyzowane, drewniane, czterogłowe figurki (Wolin, odkrycie z 1974 roku)[82]. Odkryto także kilka drewnianych posągów o bliskim ludzkiemu wzroście. Do pewniejszych znalezisk należą idol o owalnej głowie z Behren-Lübchen w Meklemburgii (X-XII wiek) i posąg w czapce wykopany z torfowiska pod grodem w Alt-Friesack (VI-VII wiek)[83]. Niewielka liczba zabytków wynika zapewne z małej wytrzymałości materiału (drewno) i dużej skuteczności akcji chrystianizacyjnej. Innego typu znaleziska pochodzą z części Pomorza dzisiaj leżącej na terenie Polski. Są to półamorficzne przedstawienia w formie kamiennego reliefu. Prezentują one postacie ludzkie: postać kobieca, mężczyznę z rogiem, jeźdźca na koniu.

Odnaleziono także trzy posągi o prawdopodobnie religijnej funkcji. Pierwszy prezentuje postać z naczyniem lub bochnem chleba, drugi postać w czapce. Trzeci ma jedynie słabo zaznaczone rysy twarzy. Zabytki te nie mają analogii w sztuce zachodnioeuropejskiej ani skandynawskiej, nawiązują natomiast stylem do znalezisk z ziem Prusów, tzw. kamiennych bab. Być może są to przedstawienia bohaterów lub wodzów plemiennych[84]. Z terenu Polski właściwej pochodzą tylko trzy pewniejsze znaleziska – dwie drewniane głowy o realistycznych rysach twarzy wyłowione z rzek i figurka koziołka znaleziona na Ostrowie Lednickim. Do tej niewielkiej grupy zabytków można dodać dwa zniszczone, a znane z opisów przedstawienia figuralne, dawniej znajdujące się w Maliszewie i Witowie. Drugie z nich miało mieć charakter polikefaliczny[85].

Chrystianizacja doprowadziła do zniszczenia dużych przedstawień figuralnych, jednak jeszcze przez kilka wieków w domach wykorzystywano mniejsze obiekty kultowe – figurki zwierząt, opaski, maski czy ceramiczne pisanki, dopiero później związane symbolicznie z Wielkanocą. Wiele z nich przetrwało po dziś dzień[86].

opr. Adam Fularz na podst. Wikipedii oraz:

Bibliografia

A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1980, ISBN 83-221-0152-X; H. Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek, PWN, Warszawa 1986, ISBN 83-01-00033-3 J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998; A. Szyjewski, Religia Słowian, WAM, Kraków 2003, ISBN 83-7318-205-5; S. Urbańczyk, Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław 1991. Przypisy ↑ S. Urbańczyk, Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław 1991, s. 125. ↑ J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998, s. 8-9 ↑ C. Lévi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1969, s. 21-39. Zob. też pracę poświęconą tzw. opozycjom binarnym: C. Lévi-Strauss, Antropologia strukturalna, Warszawa 1970, s. 285-315. ↑ M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. III, Warszawa 1995, s. 27. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, WAM, Kraków 2003, s. 25. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, WAM, Kraków 2003, s. 23. ↑ S. Urbańczyk, Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław 1991, s. 126; J. Strzelczyk, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań 1998, s. 8-9. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 29-38. ↑ Różne wersje mitu spisał i przeanalizował M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. III, Warszawa 1995, s. 11. W artykule została podana wersja mitu z jego podstawowymi elementami. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 59-64. ↑ W. Toporow, Wokół rekonstrukcji mitu o jaju kosmicznym (na podstawie baśni rosyjskich), [w:] Semiotyka kultury, red. E. Janus i M. R. Mayenowa, Warszawa 1977, s. 132-133. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1980, s. 125; A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 69-73. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 76-80. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 80-88; L. P. Słupecki, Wawel jako święta góra a słowiańskie mity o zajęciu kraju, "Przegląd religioznawczy", 1993, nr 2, s. 14. ↑ M. Gładyszowa, Ludowa wiedza o gwiazdach, Wrocław 1956. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 84-85. ↑ 17,0 17,1 red. M. Salamon, Kształtowanie średniowiecza, Wydawnictwo Fogra, Kraków 2005. ↑ Thietmar, Kronika Thietmara, I 14. ↑ B. Uspienski, Kult świętego Mikołaja na Rusi, Lublin 1980. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 78. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 219-220. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 79. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 220. ↑ K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. II, cz. 2, Kraków 1939. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 215-240. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 176. ↑ 27,0 27,1 A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 182. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 179. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 181. ↑ L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986, s. 159-166. Podobnie D. K. Zielenin i L. N. Winogradowa. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 220; A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 162-170. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 170-176. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 231. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 221. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 184-190. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 186; S. Urbańczyk, Dawni Słowianie: wiara i kult, Warszawa 1991, s. 52. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 187. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 195. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 144. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 191. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 156-158. ↑ S. Urbańczyk, Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław 1991; K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. II, cz. 2, Kraków 1939. ↑ A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 156-157. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 192-193. ↑ Poglądy podane za A. Gieysztorem Mitologia Słowian, s. 156-157 i A. Szyjewskim Religia Słowian, s. 192-193. ↑ H. Łozko, Rodzima wiara ukraińska, Wrocław 1977, s. 24. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 202-206. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 210-211. ↑ Alfonso M. di Nola, Tryumf śmierci. Antropologia żałoby, Kraków 2006. ↑ W. Szafrański, Prahistoria religii na ziemiach polskich, s. 356-357, 417-418. ↑ Kosmas, Kronika Czechów, III 1. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 218. ↑ Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, Kronika polska, I 19. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 219. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 200. ↑ 57,0 57,1 A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 186. ↑ Thietmar, Kronika Thietmara, VI. ↑ Herbord, Dialog o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego, II 32. ↑ Saxo Grammaticus, Gesta Danorum, XIV 39, 2-3. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 180. ↑ 62,0 62,1 A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 183-186. ↑ S. Urbańczyk, Dawni Słowianie – wiara i kult, Wrocław 1991. ↑ H. Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek, Warszawa 1979 ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 168-183. ↑ Thietmar, Kronika Thietmara, I 3. Thietmar wspomina także o innym świętym gaju, tzw. Świętym Borze (oryg. Zeitibure) wytrzebionym w roku 1009, Kronika Thietmara, VI 37. ↑ Cytat i komentarz w: A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 176. ↑ J. Rajman, Kraków. Zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333, Kraków 2004, s. 46-47. ↑ Thietmar, Kronika Thietmara, VII 51. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 177. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 172. ↑ Herbord, Dialog o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego, III 22. ↑ L. P. Słupecki, Slavonic Pagan Sanctuaries, Warszawa 1994. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 149-156. ↑ J. Roszko, Wierzynek i jego sąsiedzi, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, s. 16. ↑ B. A. Rybakow, Jazyczeskoje mirowozrienije russkogo sriedniewiekowja, "Woprosy istorii", 1 (1974). ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 187-189. ↑ A. Szyjewski, Religia Słowian, s. 88-90. ↑ Np. zdaniem W. Szafrańskiego jest to posąg tracki; W. Szafrański, Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocław-Warszawa 1987, s. 404. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 189-194. ↑ Raffaele Pettazzoni, Wszechwiedza bogów, Seria Religioznawcza, Książka i Wiedza, Warszawa 1967. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 196. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 196-198. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 198-201. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 201-202. ↑ A. Gieysztor, Mitologia Słowian, s. 202.

• Bonnerjea, B. A Dictionary of Superstitions and Mythology. London 1927
• Chrypinski, Anna, editor. Polish Customs. Friends of Polish Art: Detroit, MI, 1977.
• Contoski, Josepha K., editor. Treasured Polish Songs with English Translations. Polanie Publishing Co.: Minneapolis, MN, 1953.
• Estes, Clarissa Pinkola, Ph.D. Women Who Run With the Wolves. Ballantine Books: New York, 1992.
• Gimbutas, Marija. The Slavs. Preager Publishers: New York, 1971.
• Ingemann, B. S. Grundtræk til En Nord-Slavisk og Vendisk Gudelære. Copenhagen 1824.
• Knab, Sophie Hodorowicz. Polish Customs, Traditions, & Folklore. Hippocrene Books: New York, 1993.
• Knab, Sophie Hodorowicz. Polish Herbs, Flowers, and Folk Medicine. Hippocrene Books: New York, 1995.
• Krasicki, Ignacy (tr by Gerard Kapolka) Polish Fables: Bilingual. 1997
• Leland, Charles Godfrey. Gypsy Sorcery and Fortune Telling. New York: University Books, 1962
• Zajdler, Zoe. Polish Fairy Tales. Chicago, Ill: Follett Publishing, 1959
• Sekalski, Anstruther J. Old Polish Legends. 1997
• Singing Back The Sun: A Dictionary of Old Polish Customs and Beliefs, Okana, 1999
• Szyjewski, Andrzej: Slavic Religion, WAM, Kraków, 2003
• Boris Rybakov. Ancient Slavic Paganism. Moscow, 1981.
• Franjo Ledić. Mitologija Slavena — knjiga I, Zagreb, 1970. god.
• V. Belaj. Hod kroz godinu, mitska pozadina hrvatskih narodnih vjerovanja i obicaja", Golden Marketing, Zagreb 1998.
• Svarog, [1]