Źródłem wiedzy o miejscach świętych przedchrześcijańskich Słowian są obrzędy ludowe oraz teksty średniowieczne. Miejsca kultowe były zróżnicowane w zależności od potrzeb religijnych. Duchom domowym cześć oddawano w obrębie domu i zagrody, pozostałym demonom i bóstwom na łonie przyrody. Ważną rolę w kulcie odgrywały zbiorniki wodne.

Thietmar przytacza informację o plemieniu Głomaczy, których obrzędy religijne związane były ze źródłem Głomacz. W późniejszych kronikach często powtarza się potępienie odprawianego nad rzekami kultu. Kosmas z Pragi informuje o składaniu nad rzeką ofiar ze zwierząt, mąki i soli. Również w ruskim piśmiennictwie kościelnym znajduje się potępienie składanych nad wodą ofiar z kurcząt, a także zwyczaju przyprowadzania nad rzekę panny młodej, gdzie pito wspólnie z pucharu i wrzucano pierścienie do wody.

Dużą rolę w kulcie słowiańskim odgrywały elementy przyrody nieożywionej – drzewa i kamienie. Olbrzymie głazy służyły jako ołtarze, czego przykładem jest np. głaz pod Kołbielą nad Świdrem, w którego zagłębienia w pierwszy dzień Wielkanocy składano resztki święconki i pieniądze[1]. Głazom o charakterystycznym kształcie przypisywano właściwości lecznicze. Spośród drzew szczególnym kultem otaczano dąb, lipę, klon, wiąz i jesion. Poszczególne drzewa i ich skupiska uznawano za siedliska bogów lub demonów i otaczano ochroną.

Thietmar wspomina o wycięciu w 1009 gaju zwanego Świętym Borem w Schkeitbar pod Lützen, któremu miejscowi Słowianie mieli oddawać wręcz boską cześć. Podczas chrystianizacji Szczecina mieszkańcy miasta uprosili biskupa Ottona z Bambergu by nie wycinał świętego orzecha, aby mogli odpoczywać w jego cieniu. Szczególną rolę w kulcie słowiańskim odgrywał dąb, uważany za święte drzewo Peruna. Jeszcze w XIX wieku w pobliżu Woroneża młoda para udawała się do starego dębu i trzykrotnie go obchodziła.

Jałowiec był drzewem kojarzonym z kultem zmarłych, zaś lipa z kultem kobiecym, przez co zaadaptowano ją później do kultu Matki Boskiej. Drzewo stanowiło symboliczne wyobrażenie axis mundi, w miejscach kultowych pozbawionych drzew składano ofiary u stóp słupa.

Wraz z rozwojem wspólnoty politycznej i centralizacją kultu zaczęto ograniczać przestrzeń sakralną. Pierwotnie ogradzano święte drzewa i gaje (stąd nazwa "gaj" od gajiti ogradzać). Helmold z Bozowa opisuje gaj pod Stargardem Wagryjskim, otoczony płotem z dwiema bramami i dziedzińcem pośrodku. Prawo wejścia do środka miał jedynie kapłan z ofiarnikami lub osoby którym groziła śmierć, gdyż teren świętego gaju zapewniał im azyl. Zorganizowane terytoria kultowe urządzano także na wzniesieniach.

Slęża, Łysa Góra

Kompleks na Ślęży został przejęty przez Słowian po Celtach, którym pierwotnie służył. Ślady otoczonych wałami kamiennymi miejsc kultowych odkryto w wielu miejscach na obszarze całej Słowiańszczyzny, dużym ośrodkiem tego typu była np. Łysa Góra.

Miejsca kultu na równinach

Dzięki wykopaliskom archeologicznym odkryto wzmiankowane wcześniej w podaniach miejsca kultowe także na równinach. Wały kultowe z miejscami na słup i paleniska oraz śladami ofiar odkryto m.in. w Wolinie, Płocku i Trzebiatowie. Zagadnieniu trudności badań i częstego braku bezpośrednich dowodów naukowych o mitologii opartej na informacjach pośrednich poświęcona jest napisana w formie leksykonu książka Jerzego Strzelczyka "Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian"[2].

Chramy, gontyny, kąciny

Stosunkowo problematycznym jest zagadnienie słowiańskich świątyń, tzw. chramów (kącin, gontyn). Najstarszym znaleziskiem mogącym świadczyć o zamknięciu kultu w obrębie drewnianej budowli są pozostałości fundamentów z VII-VIII wieku w Feldbergu pod Neustrelitz. Większość informacji dotyczących słowiańskich świątyń pochodzi z Połabia i Pomorza Zachodniego. Thietmar informuje o świątyni w Radogoszczy, Herbord w Szczecinie, Sakso Gramatyk w Arkonie. Informacje te dały podstawy do wysunięcia tezy, że świątynie na masową skalę pojawiły się dopiero w XI-XII wieku i tylko na obszarze Połabia, jako efekt konsolidacji politycznej i zagrożenia ze strony chrześcijaństwa.

Informacje o chramach pojawiają się także na obszarze Rusi, jednak najprawdopodobniej nie odnosiły się one do świątyni jako takiej, a do otoczonego wałem miejsca z posągami bóstw. Przykładem takiego miejsca jest np. Peryń pod Nowogrodem Wielkim. W czasach współczesnych członkowie wspólnot wyznaniowych tzw.rodzimowierców spotykają się w niektórych z tych miejsc dla obchodów swoich świąt, akcentując tym nawiązanie swych zgromadzeń do słowiańskich mitologii religijnych.

Chełm

Miasto w latach 1975–1998 będące stolicą województwa chełmskiego, a obecnie znajdujące się w obrębie woj. lubelskiego. Nazwa miasta pochodzi od "cholm/chelm" - góra (jest wiele wersji co do etymologii, w tym także z celtyckiego) - centralnego wzniesienia Góra Chełmska, będącego być może miejscem kultu pogańskiego (ośrodek pogański mógł funkcjonować w obrębie świętego gaju z drewnianą świątynią – chramem lub tylko z posągami bóstw, przy których palono ogniska i składano ofiary), a od średniowiecza (XII-XVI w.) miejsce kultu chrześcijańskiego. Dodatkowo wzgórze chełmskie mogło być porośnięte lasem, a z jego północnego stoku jeszcze do niedawna wytryskało źródło, które również mogło być otoczone czcią, jako dające uzdrawiającą wodę żywą, a las – jako tzw. święty gaj. Ośrodek pogański mógł funkcjonować w obrębie świętego gaju z drewnianą świątynią-chramem lub tylko z posągami bóstw, przy których palono ogniska i składano ofiary.[...] W miejscowej tradycji ludowej zachowała się legenda, zgodnie z którą na szczycie Górki Chełmskiej miała się znajdować kącina - chram pogański z posągiem boga Perkuna, który obsługiwał starzec i dziewicze kapłanki. Chram miał być usytuowany wśród świętego gaju, przy trzech starych dębach w pobliżu źródła, którego strumyk spływał do rzeki Darki. [...] Dodatkowym argumentem przemawiającym za istnieniem ośrodka kultu pogańskiego na Górce jest fakt, że w kilku miejscowościach w Polsce na wzgórzach o nazwach "Chełm" lub zbliżonych, udokumentowano podczas badań wykopaliskowych istnienie takich ośrodków pogańskich. Być może nazwa "chełm" oznaczała nie tylko określony kształt, ale też osłonę czy ochronę podobnie jak hełm na głowę, co można odnosić do miejsca kultowego, chroniącego miejscową ludność w sensie religijnym.[...] Za http://www.mojchelm.pl/historia/historia.php4?go=gstart

Prowadzone w okresie międzywojennym, a szczególnie od 1948 r. prace wykopaliskowe odkryły świadectwa istnienia zespołu grodowego, istniejącego tu prawdopodobnie od ok. 940 r., tuż obok starej, pochodzącej z VIII wieku osady na Wzgórzu Panieńskim. Według źródeł uprzednio na Wzgórzu Lecha znajdowała się świątynia pogańska (wg Długosza będąca miejscem kultu boga Nya), której zniszczenie datuje się (na podstawie badań dendrologicznych przeprowadzonych m.in. przez prof. Kurnatowską) również na lata czterdzieste X wieku. Na terenie tzw. pierwszego podgrodzia wzniesiono w końcu X w. kościół, podniesiony w 1000 r. do rangi archikatedry.

Kędzierzyn-Koźle

Województwo: opolskie - dawne: opolskie, powiat: kędzierzyńskokozielski, gmina: Kędzierzyn-Koźle, dzielnica Sławięcice. W 1864 r. wyburzono stary kościół, który był w fatalnym stanie technicznym. Wówczas pod fundamentami kościoła natrafiono na dwie warstwy fundamentów jeszcze starszych budowli sakralnych. Ponieważ demontowany kościół sławięcicki miał udokumentowaną historię sięgającą wieku XIII, przypuszcza się, że najwcześniej w tym miejscu mogła znajdować się świątynia pogańska. Następnie przebudowano ją na kościół chrześcijański. Obecny kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej stoi w tym samym miejscu, co stary, wyburzony w 1864.

 

Koprzywnica

Miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie sandomierskim, nad rzeką Koprzywianką. okolicach Koprzywnicy w czasach przedchrześcijańskich istniał bardzo silny ośrodek kultu ognia. Osada nad Koprzywianką istniała już w początkach XII wieku. Obecnie na miejscu gdzie stała pogańska świątynia bogini Łady i Niji 

Kraków

Miasto w południowej Polsce, położone nad Wisłą. W X w. Kraków wchodził w skład państwa pierwszych Przemyślidów. Ok. 990 znalazł się w granicach państwa piastowskiego. Pierwsza znana pisemna wzmianka o Krakowie (jako ważnym grodzie handlowym) pochodzi z relacji Ibrahima ibn Jakuba z ok. 966. Nad Wisłą obok Wawelu, na niewielkim wzgórzu z jurajskiego białego kamienia, według legendy stała niegdyś świątynia pogańska, na miejscu której zbudowano następnie kościół romański pw. św. Michała Archanioła.

 

Licheń Stary

Wieś położona we wschodniej części województwa wielkopolskiego, w powiecie konińskim, w gminie Ślesin, nad jeziorem licheńskim. Historia osadnictwa na terenie miejscowości sięga epoki kamiennej, z której to przedmioty bytowania człowieka odnaleźli archeolodzy. W czasach rzymskich wiódł tędy szlak handlowy, zwany bursztynowym. Wg legendy na wzgórzu, tuż nad jeziorem, znajdowała się wówczas pogańska świątynia, w której czczono słowiańskie bóstwo zwane Lichem - od którego z kolei wywodzić się miała nazwa miejscowości. Na rynku w Licheniu znajduje się kapliczka z granitowym krzyżem, z którym wiąże się pierwsza historyczna wzmianka o tej miejscowości. W 1151 roku Piotr Dunin w połowie drogi między Kaliszem a Kruszwicą, znacząc w ten sposób starożytny szlak, postawił ten właśnie krzyż. Według legendy, został on wykuty z jednego z głazów ze ściany rozebranej świątyni pogańskiej lub z posągu pogańskiego bóstwa. Obecnie jedno z większych sanktuariów maryjnych w Polsce.

Lublin

Wzgórze Czwartek - wzniesienie w obrębie miasta Lublin będące jednym z najstarszych miejsc osadnictwa w Polsce. Początki osadnictwa na tym terenie sięgają VI wieku, kiedy to rozwinęła się osada położona na wzgórzu Czwartek (nazwa wzgórza pochodzi od odbywających się w czwartki jarmarków), która potem rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza - Zamkowe, Staromiejskie, Grodzisko (Stary Kirkut), Żmigród, Białkowskie. Wzgórze Czwartek zamieszkiwane było już we wczesnym średniowieczu. Tu właśnie powstała najstarsza lubelska osada datowana na VI w. Świadczą o tym znalezione pozostałości chat i palenisk. Obecnie wznosi się na nim kościół pw. św. Mikołaja, opiekuna kupców. Przypuszcza się, że został wybudowany już w X w. z fundacji Mieszka I, w miejscu dawnej pogańskiej świątyni. Jednak ta hipoteza nigdy nie została dostatecznie potwierdzona. Natomiast są dokumenty z 1424 r., które potwierdzają istnienie w tym miejscu drewnianej kaplicy.

opr. AF na podst. Wikipedia, ilustracja: mapa regionu wg wskazań Kl. Ptolemeusza